Publicatie Reproductieve effecten van blootstelling aan radiofrequenties bij vrouwen: een systematische review van de observationele studies bij de mens met dosis-responsmeta-analyses

Om de studies te identificeren die relevant waren voor hun review, hebben de onderzoekers specifieke zoekcriteria gedefinieerd in verband met:

• het type artikel: documenten die zijn gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften (wetenschappelijke artikelen) of in de zogenaamde grijze literatuur, d.w.z. documenten die niet door uitgeverijen zijn gecontroleerd/verspreid (bv. onderzoeksrapporten, conferentiedocumenten, thesissen, richtsnoeren, enz.);
• het type studie: transversale studie (studie uitgevoerd als een momentopname, die alleen rekening houdt met de op dat specifieke moment beschikbare informatie), cohortstudie (studie van een populatie van proefpersonen met gemeenschappelijke kenmerken en die in de loop der tijd worden gevolgd), patiënt-controleonderzoek (studie die een groep mensen met de onderzochte ziekte/het onderzochte gezondheidsprobleem (“patiënten”) vergelijkt met een groep mensen zonder die ziekte/dat gezondheidsprobleem (“controles”));
• de onderzoekspopulatie: algemene en beroepspopulatie, waaronder volwassenen tijdens de preconceptieperiode (mannen/vrouwen), zwangere vrouwen, alsook vrouwen post partum (na de bevalling) en hun kinderen;
• de vergelijkingsbasis: vergelijking van twee blootstellingsniveaus aan RF-EMV, idealiter vergelijking van een niet- of laag blootgestelde groep met een groep met hoge blootstelling;
• het soort van blootstelling: RF-EMV over het gehele frequentiebereik en alle blootstellingsniveaus;
• het type gemeten parameters: premature geboorte, kleine grootte in vergelijking met zwangerschapsduur (PAG), miskraam, overlijden bij de geboorte, laag geboortegewicht, misvorming bij de geboorte.

De selectie van de studies verliep in verschillende fasen. Eerst werden de studies geïdentificeerd in verschillende databases en vervolgens hebben verscheidene onderzoekers los van elkaar de titels en samenvattingen van die studies gelezen om diegene die niet aan de gedefinieerde onderzoekscriteria voldeden te verwijderen. De teksten van elk van de geselecteerde studies werden vervolgens in hun geheel gelezen. Deze stap werd onafhankelijk uitgevoerd door twee onderzoekers per tekst. In geval van onenigheid tussen de twee onderzoekers over de vraag of een studie aan de onderzoeks- en kwaliteitscriteria voldeed, moest een derde onderzoeker de problematische studie beoordelen en beslissen of deze al dan niet in de review moest worden opgenomen, zo nodig met de hulp van een vierde onderzoeker. Dit proces van selectie van de artikelen is een kwaliteitsgarantie die het mogelijk maakt volledig en objectief te zijn, waarbij alle bestaande studies over een bepaald onderwerp worden omvat. Opgemerkt zij dat dit selectieproces niet gebaseerd is op de resultaten, maar op de kwaliteit van de studie.

De onderzoekers hebben vervolgens de resultaten uit de studies gehaald en deze geanalyseerd op basis van meta-analysen. Dankzij een meta-analyse kunnen de resultaten die afkomstig zijn van verschillende studies worden gegroepeerd en geanalyseerd om solidere conclusies te trekken. Veel studies omvatten namelijk slechts een klein aantal deelnemers, wat de degelijkheid van de conclusies beperkt. Door de resultaten te bundelen, kan het vertrouwen in de verkregen gegevens worden vergroot.

Een ander belangrijk onderdeel van het werk van de onderzoekers was de beoordeling van het betrouwbaarheidsniveau dat aan de onderzoeksresultaten werd toegeschreven. Eerst beoordeelden de onderzoekers het risico op bias (RoB) steunend op verschillende criteria. Biases zijn systematische fouten die van invloed zullen zijn op de resultaten van een studie, zowel in positieve zin (bijv. verhoogt het effect) als in negatieve zin (bijv. vermindert het effect). Het is daarom belangrijk om hiermee rekening te houden bij de evaluatie van een studie. Om RoB te beoordelen, hebben de onderzoekers verschillende criteria in overweging genomen, bijvoorbeeld: het risico van selectievooringenomenheid (de onderzochte steekproef is niet representatief voor de te bestuderen populatie), het gebrek aan controle van storingsfactoren (parameters die de voortplanting en dus de resultaten van de studie kunnen beïnvloeden (bijv. leeftijd, etniciteit, alcoholgebruik, enz.)), de selectie van de gerapporteerde resultaten (het feit dat slechts over een deel van de resultaten wordt gerapporteerd), enz. Het risico van bias werd onafhankelijk beoordeeld door twee onderzoekers met tussenkomst van een derde onderzoeker in geval van onenigheid. Aan de hand van deze beoordeling (RoB) en van andere criteria (bijv. inconsistenties, onnauwkeurigheden), wezen de onderzoekers een betrouwbaarheidsniveau toe aan de resultaten van de verschillende studies: hoog, matig, laag en zeer laag.

In totaal werden 18 studies in de review opgenomen: 8 daarvan beschouwden de blootstelling in de algemene bevolking en 10 beschouwden de blootstelling op het werk. De studies werden gepubliceerd tussen 1982 en 2021 en werden uitgevoerd in verschillende landen over de hele wereld (Noorwegen, Frankrijk, China, enz.). Voor de studies onder de algemene bevolking was de beschouwde blootstelling voornamelijk afkomstig van mobiele telefoons. Voor de beroepsmatige blootstelling was de grootste blootstelling afkomstig van machines die werden gebruikt door de werknemers die in de studies werden onderzocht, en slechts één studie betrof blootstelling via mobiele telefoons.

De resultaten van de meta-analysen in de algemene bevolking toonden een klein significant negatief effect op de lengte ten opzichte van de zwangerschapsduur, waarbij de meest blootgestelde vrouwen kinderen van kleinere grootte hadden ten opzichte van de zwangerschapsleeftijd. Dit resultaat is echter zeer onzeker en andere analyses suggereren dat dit effect in werkelijkheid waarschijnlijk niet significant is. Bovendien is deze analyse gebaseerd op slechts twee studies. De andere onderzochte parameters (premature geboorte en laag geboortegewicht) wezen niet op statistisch significante effecten. Bovendien was het niet mogelijk de analyses uit te voeren voor de volgende parameters: miskraam, doodgeboorte, misvorming bij de geboorte, met name vanwege een te groot risico van bias. Wat betreft de studies in de beroepsomgeving, toonden de resultaten geen statistisch significante effecten aan voor de parameters miskraam, aangeboren misvorming, voortijdige geboorte, laag geboortegewicht. De parameters doodgeboorte en kleinere grootte ten opzichte van de zwangerschapsduur konden niet geanalyseerd worden in een meta-analyse, ook vanwege de aanwezigheid van bias.

Alle resultaten hadden een toegewezen betrouwbaarheidsniveau dat zeer laag was. Dit wordt verklaard door een groot risico van bias in verband met problemen bij het karakteriseren van de blootstelling, problemen bij de evaluatie van de bestudeerde parameters, onvoldoende overweging van de storingsfactoren of een bevooroordeelde selectie van de resultaten die in de studies werden gerapporteerd.

De onderzoekers geloven dat het niet mogelijk is om conclusies te trekken over de effecten van de blootstelling aan RF-EMV op de vrouwelijke voortplanting. Zij bevelen aan om studies van betere kwaliteit te verrichten, waaronder met name een strikte karakterisering van de blootstelling met geschikte meettoestellen, alsmede een nauwkeurige definitie van de geëvalueerde parameters.

Deze review van de literatuur en meta-analyses zijn van goede kwaliteit en geven de stand van de huidige wetenschappelijke kennis weer met betrekking tot observationele studies naar de reproductieve effecten van blootstelling aan RF-EMV bij vrouwen.