Publicatie Effecten van blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden (RF-EMV) op zwangerschap en op problemen bij de geboorte: een systematische review van de experimentele studies bij niet-menselijke zoogdieren

In deze studie voerden de onderzoekers een systematische review uit van experimenteel onderzoek bij dieren naar de effecten van RF-EMV bij dieren die in utero werden blootgesteld, d.w.z. tijdens de zwangerschap.

Om de studies te identificeren die relevant waren voor hun review hebben de onderzoekers specifieke zoekcriteria gedefinieerd in verband met:

• het soort van artikel: originele studie, wat wil zeggen dat de artikelen gaan over een enkele studie als geheel en onderworpen aan een peerreview, wat wil zeggen, aan de kritiek van andere wetenschappers. Dankzij deze kritische review kan de kwaliteit en geldigheid van de resultaten vóór de publicatie beoordeeld worden;
• het type onderzoek: experimentele studie (in het laboratorium);
• de onderzochte populatie: zoogdieren (behalve mensen) enkel in utero blootgesteld
• de vergelijkingsbasis: de dieren moesten worden vergeleken met een niet-blootgestelde groep, een "schijngroep". Die schijnsituatie vereist dat de niet-blootgestelde dieren onder dezelfde omstandigheden worden geplaatst als de blootgestelde maar dan zonder daadwerkelijke blootstelling (de dieren worden bijvoorbeeld in dezelfde kooien gezet, onder dezelfde omstandigheden, maar met het blootstellingssysteem uitgezet). Dit zorgt ervoor dat een eventueel verschil tussen de twee groepen toe te schrijven is aan de blootstelling en niet aan een andere parameter binnen de testomgeving die tussen de twee groepen zou verschillen;
• het soort van blootstelling: RF-EMV over het gehele frequentiebereik en alle blootstellingsniveaus;
• het soort van gemeten parameters: vruchtbaarheid (bv. nestgrootte, foetale sterfte), probleem bij de geboorte (bv. vermindering van gewicht/lengte, misvormingen), langetermijneffecten (bv. effecten op leren en geheugen, vroegtijdige kanker).

De selectie van de studies verliep in verschillende fasen. Eerst werden de studies geïdentificeerd in verschillende databases, en vervolgens hebben twee onderzoekers los van elkaar de titels en samenvattingen van deze studies gelezen om diegene te verwijderen die niet aan de gedefinieerde zoekcriteria voldeden of die meerdere keren voorkwamen. In geval van meningsverschil tussen de twee onderzoekers werden de studies behouden voor de laatste fase, dat wil zeggen de volledige lezing van de teksten. Deze stap werd ook onafhankelijk uitgevoerd door twee onderzoekers. Als bij het lezen van de teksten de beide onderzoekers een andere mening waren toegedaan over de vraag of een studie aan de zoekcriteria voldeed, onderzocht een derde onderzoeker de problematische studie en besloot of ze al dan niet in de review moest worden opgenomen.. Dit proces van selectie van de artikelen is een kwaliteitsgarantie die het mogelijk maakt volledig en objectief te zijn, waarbij alle bestaande studies over een onderwerp worden betrokken. Opgemerkt zij dat dit selectieproces niet gebaseerd is op de resultaten, maar op de kwaliteit van de proefneming.

De onderzoekers hebben vervolgens de resultaten uit de studies gehaald en deze geanalyseerd in meta-analysen. Dankzij een meta-analyse kunnen de resultaten die afkomstig zijn van verschillende studies worden gegroepeerd en geanalyseerd om solide conclusies te trekken. Veel studies omvatten namelijk een klein aantal dieren, wat de degelijkheid van de conclusies beperkt. Door de resultaten te bundelen, kan het vertrouwen in de verkregen gegevens worden vergroot.

Een ander belangrijk onderdeel van het werk van de onderzoekers was de beoordeling van het betrouwbaarheidsniveau dat aan de onderzoeksresultaten werd toegeschreven. Eerst beoordeelden de onderzoekers het risico op bias (RoB) met behulp van een bestaand beoordelingsinstrument. Biases zijn systematische fouten die van invloed zullen zijn op de resultaten van een studie, zowel in positieve zin (bijv. verhoogt het effect) als in negatieve zin (bijv. vermindert het effect). Het is daarom belangrijk om hiermee rekening te houden bij de evaluatie van een studie. Om het RoB te evalueren, namen de onderzoekers belangrijke kwaliteitscriteria in aanmerking zoals randomisatie (een proces waarmee de dieren willekeurig aan de blootgestelde en niet-blootgestelde groep kunnen worden toegewezen, waardoor een voorafgaandelijke selectie vermeden wordt), karakterisering van de blootstelling (dit is om ervoor te zorgen dat alle dieren op dezelfde manier worden blootgesteld aan de vastgelegde EMV-niveaus), het blind uitvoeren van de experimenten, enz. “Blind” betekent dat de onderzoekers niet weten welke dieren al dan niet zijn blootgesteld aan RF-EMV, zodat vermeden wordt dat de resultaten, zelfs onopzettelijk, worden beïnvloed. Ze hebben ook rekening gehouden met de temperatuurmeting in de studies. Deze meting is een belangrijke parameter voor het uitsluiten van mogelijke effecten die verband houden met een temperatuurstijging. Net als bij de selectie van de studies werd het risico van bias onafhankelijk beoordeeld door twee onderzoekers met tussenkomst van een derde onderzoeker in geval van meningsverschil. Aan de hand van deze beoordeling (RoB) en van andere criteria (bijv. inconsistenties, onnauwkeurigheden), wezen de onderzoekers een betrouwbaarheidsniveau toe aan de onderzoeksresultaten: hoog, matig, laag en zeer laag.

In totaal werden 88 studies in de review opgenomen. De onderzochte dieren waren voornamelijk ratten (65) maar ook muizen (20) en andere soorten (3). In bijna alle studies werden de dieren tijdens de periode van orgaanontwikkeling blootgesteld en in de helft van de studies werden de dieren gedurende de volledige zwangerschap blootgesteld. De geteste frequenties lagen meestal onder 6000 MHz.

De resultaten van de meta-analysen suggereren dat er geen verband is tussen blootstelling aan RF-EMV tijdens de zwangerschap en een verminderde nestgrootte, en dat er evenmin langetermijneffecten zijn op het gewicht van de hersenen bij de dieren die tijdens de zwangerschap werden blootgesteld. Het betrouwbaarheidsniveau dat aan deze resultaten werd toegeschreven was respectievelijk hoog en matig. Daarentegen wezen de resultaten op een lichte afname van het foetale gewicht bij de dieren die aan RF-EMV werden blootgesteld met een matig betrouwbaarheidsniveau. Dit effect werd echter waargenomen doordat studies waren opgenomen die een hoog blootstellingsniveau in aanmerking namen, dat dus niet representatief is voor de reële blootstellingsomstandigheden. Voor de andere beoordeelde parameters werd de blootstelling aan RF-EMV gelinkt aan schadelijke gevolgen (foetale sterfte, foetale grootte, foetale misvormingen, motorische activiteit, motorische en sensorische functies, enz.), of aan een gebrek aan effect (leer- en geheugenfuncties, nestgrootte van de jongen), maar met een laag of zeer laag betrouwbaarheidsniveau. De onzekerheid in het betrouwbaarheidsniveau dat aan de resultaten wordt toegeschreven, is te wijten aan de slechte kwaliteit van de studies die in de wetenschappelijke literatuur beschikbaar zijn. De onderzoekers vermelden de kleine omvang van de onderzochte groepen, problemen met de karakterisering van de blootstelling of de afwezigheid van blinde omstandigheden. Naast deze problemen die inherent zijn aan de opgenomen artikelen, is het belangrijk te vermelden dat de blootstellingsniveaus die in sommige studies werden beschouwd, hoog of zelfs extreem hoog waren. Deze niveaus liggen ver boven de aanbevelingen van de ICNIRP (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection) alsook de blootstellingsniveaus die in het echte leven voorkomen. Wanneer de blootstellingsniveaus hoog zijn, is het immers mogelijk dat de lichaamstemperatuur stijgt, wat effecten veroorzaakt die niet het gevolg zijn van de blootstelling aan RF-EMV, maar van deze temperatuurstijging. De onderzoekers probeerden na te gaan of er een verschil was tussen de studies waarin een temperatuurstijging was waargenomen en de studies waarin dat niet zo was. Wanneer er voldoende studies waren om deze analyses uit te voeren, toonden de resultaten aan dat de temperatuurstijging bij de moeder tijdens de zwangerschap als gevolg van de blootstelling aan RF-EMV schadelijke gevolgen veroorzaakte. Daarom is het belangrijk voorzichtig te blijven bij de interpretatie van de resultaten van deze studie.

Op basis van hun waarnemingen bevelen de onderzoekers kwalitatief goede studies aan over de effecten van blootstelling aan RF-EMV bij de geboorte en de effecten op langere termijn. Tot slot is het van essentieel belang dat rekening wordt gehouden met studies waarvan de blootstellingsomstandigheden dicht bij de werkelijkheid liggen.

Deze studie is van goede kwaliteit en presenteert de huidige wetenschappelijke kennis met betrekking tot de experimentele studies naar de effecten van blootstelling aan RF-EMV bij dieren in utero (tijdens de zwangerschap) blootgesteld.