Publicatie Effecten van blootstelling aan radiofrequente elektromagnetische velden (RF-EMV) op de mannelijke vruchtbaarheid: een systematische review van de experimentele studies bij niet-menselijke zoogdieren en menselijk sperma in vitro

In deze studie hebben de onderzoekers een systematische review uitgevoerd van de experimentele studies naar de effecten van blootstelling aan RF-EMV op de vruchtbaarheid van mannelijke dieren die gedurende hun leven werden blootgesteld en in vitro (na verzameling, blootstelling in het laboratorium) blootgesteld menselijk sperma .

Om de studies te identificeren die relevant zijn voor hun review, hebben de onderzoekers specifieke zoekcriteria gedefinieerd in verband met:

• het soort van artikel: originele studie, wat wil zeggen dat de artikelen gaan over een enkele studie als geheel en onderworpen aan een peerreview, wat wil zeggen, aan de kritiek van andere wetenschappers. Dankzij deze kritische review kan de kwaliteit en geldigheid van de resultaten vóór de publicatie beoordeeld worden;
• het type onderzoek: experimentele studie waarvan de voorwaarden door de onderzoekers zijn gecontroleerd;
• de bestudeerde populatie: mannelijke zoogdieren (met uitzondering van mensen) blootgesteld tijdens hun leven en menselijk sperma blootgesteld in vitro;
• de vergelijkingsbasis: de dieren en spermamonsters van mensen moesten worden vergeleken met een niet- blootgestelde groep, de zogenaamde schijngroep. Die schijnsituatie vereist dat de niet-blootgestelde dieren onder dezelfde omstandigheden worden geplaatst als de blootgestelde maar dan zonder daadwerkelijke blootstelling (de dieren worden bijvoorbeeld in dezelfde kooi gezet, onder dezelfde omstandigheden, maar met het blootstellingssysteem uitgezet). Dit zorgt ervoor dat een eventueel verschil tussen de twee groepen toe te schrijven is aan de blootstelling en niet aan een andere parameter binnen de testomgeving die tussen de twee groepen zou verschillen;
• het soort van blootstelling: RF-EMV over het gehele frequentiebereik en alle blootstellingsniveaus;
• het soort van gemeten parameters: bij de dieren: vruchtbaarheid, spermakwaliteit en toxiciteit voor de voortplantingsorganen, hormonaal niveau (testosteron); bij de mensen: spermakwaliteit.

De selectie van de studies verliep in verschillende fasen. Eerst werden de studies geïdentificeerd in verschillende databases, en vervolgens hebben twee onderzoekers los van elkaar de titels en samenvattingen van deze studies gelezen om diegene te verwijderen die niet aan de gedefinieerde zoekcriteria voldeden of die meerdere keren voorkwamen. In geval van meningsverschil tussen de twee onderzoekers werden de studies behouden voor de laatste fase, dat wil zeggen de volledige lezing van de teksten. Deze stap werd onafhankelijk uitgevoerd door twee onderzoekers. Als bij het lezen van de teksten de beide onderzoekers een andere mening waren toegedaan over de vraag of een studie aan de zoekcriteria voldeed, onderzocht een derde onderzoeker de problematische studie en besloot of ze al dan niet in de review moest worden opgenomen. Dit proces van selectie van de studies is een kwaliteitsgarantie die het mogelijk maakt volledig en objectief te zijn, waarbij alle bestaande studies over een onderwerp worden omvat. Opgemerkt zij dat dit selectieproces niet gebaseerd is op de resultaten, maar op de kwaliteit van de proefneming.

De onderzoekers hebben vervolgens de resultaten uit de studies gehaald en deze geanalyseerd in meta-analysen. Dankzij een meta-analyse kunnen de resultaten die afkomstig zijn van verschillende studies worden gegroepeerd en geanalyseerd om solide conclusies te trekken. Veel studies omvatten namelijk een klein aantal dieren, wat de degelijkheid van de conclusies beperkt. Door de resultaten te bundelen, kan het vertrouwen in de verkregen gegevens worden vergroot.

Een ander belangrijk onderdeel van het werk van de onderzoekers was de beoordeling van het betrouwbaarheidsniveau dat aan de onderzoeksresultaten werd toegeschreven. Eerst beoordeelden de onderzoekers het risico op bias (RoB) met behulp van een bestaand beoordelingsinstrument. Biases zijn systematische fouten die van invloed zullen zijn op de resultaten van een studie, zowel in positieve zin (bijv. verhoogt het effect) als in negatieve zin (bijv. vermindert het effect). Het is daarom belangrijk om hiermee rekening te houden bij de evaluatie van een studie. Om het RoB te evalueren, beschouwden de onderzoekers belangrijke kwaliteitscriteria zoals randomisatie (een proces waarmee de dieren willekeurig aan de blootgestelde en niet-blootgestelde groep kunnen worden toegewezen, waardoor een voorafgaandelijke selectie vermeden wordt), karakterisering van blootstelling (dit is om ervoor te zorgen dat alle dieren op dezelfde manier worden blootgesteld aan de vastgelegde EMV-niveaus), het blind uitvoeren van de experimenten, enz. “Blind” betekent dat de onderzoekers niet weten welke dieren al dan niet zijn blootgesteld aan RF-EMV, zodat vermeden wordt dat de resultaten, zelfs onopzettelijk, worden beïnvloed. Ze hebben ook rekening gehouden met de temperatuurmeting in de studies. Deze meting is een belangrijke parameter voor het uitsluiten van mogelijke effecten die verband houden met een temperatuurstijging. Net als bij de selectie van de studies werd het risico van bias onafhankelijk beoordeeld door twee onderzoekers met tussenkomst van een derde onderzoeker in geval van meningsverschil. Aan de hand van deze beoordeling (RoB) en van andere criteria (bijv. inconsistenties, onnauwkeurigheden), wezen de onderzoekers een betrouwbaarheidsniveau toe aan de onderzoeksresultaten: hoog, matig, laag en zeer laag.

In totaal werden 117 studies met betrekking tot in het laboratorium blootgestelde dieren en 10 studies naar in-vitroblootstelling van menselijke sperma opgenomen in de review. De onderzochte dieren waren voornamelijk ratten (76) maar ook muizen (38) en andere soorten (3). De meeste dieren werden blootgesteld als volwassenen, sommige werden blootgesteld vóór de geboorte en anderen vóór de puberteit. De geteste frequenties lagen meestal tussen 100 MHz en 10 GHz.

De resultaten van de meta-analyses van de experimentele studies bij de dieren toonden geen effect op de proporties steriele mannetjes en nestgrootten met respectievelijk een zeer laag en matig betrouwbaarheidsniveau. Wel werd een daling van het aantal zwangerschappen en van het aantal zaadcellen waargenomen met respectievelijk een matig en laag betrouwbaarheidsniveau. De andere bestudeerde parameters (bv. structuur van de zaadcellen, testosteronspiegel, enz.) wezen op schadelijke gevolgen, maar met een betrouwbaarheidsniveau dat als zeer laag werd beoordeeld. Met betrekking tot de studies bij mensen suggereren de resultaten een licht nadelig effect op de vitaliteit van het sperma met een betrouwbaarheidsniveau dat als zeer laag wordt beoordeeld. De vitaliteit van de zaadcellen verwijst naar het percentage beweeglijke zaadcellen in vergelijking met de dode en/of bewegingloze zaadcellen. Een toename van het percentage bewegingloze of dode zaadcellen wijst op verminderde vitaliteit, wat kan leiden tot vruchtbaarheidsproblemen. Ook met een zeer laag betrouwbaarheidsniveau werden geen veranderingen in het DNA/de chromatine gevonden. Het DNA bevat de genetische informatie die de juiste ontwikkeling en goede werking van ons lichaam mogelijk maakt. In de kern van de cellen komt DNA voor in een verdichte vorm, chromatine genaamd.

De onzekerheid in het betrouwbaarheidsniveau dat aan de resultaten werd toegeschreven, is het gevolg van verschillende factoren. De onderzoekers noemen de variabiliteit van de studieprotocollen met zeer variabele levensperiode, niveaus en duur van blootstelling. Zij betreuren ook dat de experimenten niet blind zijn uitgevoerd. De karakterisering van de blootstelling en dosis van de ontvangen RF-EMV was ook problematisch. Daarnaast zijn de resultaten van de in-vitrostudies met menselijk sperma gebaseerd op een klein aantal studies.

Op basis van hun waarnemingen, waaronder het feit dat het niveau van bewijskracht in het beste geval matig, zo niet laag of zeer laag is, bevelen de onderzoekers aan de kwaliteit van het toekomstige werk te verbeteren om betrouwbare conclusies te kunnen trekken. Zij bevelen ook populatiegebaseerde studies aan in plaats van studies met een blootstelling van het sperma in vitro. Tot slot is het van essentieel belang dat rekening wordt gehouden met studies waarvan de blootstellingsomstandigheden dicht bij de werkelijkheid liggen.

Deze studie is van goede kwaliteit en presenteert de huidige wetenschappelijke kennis met betrekking tot de experimentele studies naar de effecten van blootstelling aan RF-EMV op de vruchtbaarheid van mannelijke dieren die tijdens hun leven zijn blootgesteld en op menselijk sperma dat in vitro is blootgesteld. We merken echter op dat de onderzoekers studies uit de jaren 70 en 80 hebben opgenomen, waarbij de hoge of extreem hoge blootstellingsniveaus niet representatief zijn voor de werkelijke blootstelling. Dit zou van invloed kunnen zijn op de effecten die in de studie zijn waargenomen. Deze niveaus liggen ver boven de aanbevelingen van de ICNIRP (International Commission on Non-Ionizing Radiation Protection) alsook de niveaus die in het echte leven voorkomen. Wanneer de blootstellingsniveaus hoog zijn, kunnen we thermische effecten immers niet uitsluiten. Die zouden de oorzaak kunnen zijn van de waargenomen effecten. Het is daarom noodzakelijk waakzaam te zijn bij de interpretatie van deze resultaten, die betrekking hebben op experimentele studies bij dieren en op menselijk sperma die in het laboratorium worden blootgesteld.