Publicatie De effecten van blootstelling aan radiofrequenties op de vruchtbaarheid bij mannen: een systematische review van de observationele studies bij de mens met dosis-responsmeta-analyses

Om de studies te identificeren die relevant waren voor hun review, hebben de onderzoekers specifieke zoekcriteria gedefinieerd in verband met:

• het type artikel: documenten die zijn gepubliceerd in wetenschappelijke tijdschriften (wetenschappelijke artikelen) of de zogenaamde grijze literatuur, d.w.z. documenten die niet door uitgeverijen zijn gecontroleerd/verspreid (bv. onderzoeksrapporten, conferentiedocumenten, thesissen, richtsnoeren, enz.);
• het type studie: cohortstudie (studie van een populatie van proefpersonen met gemeenschappelijke kenmerken en die in de loop der tijd worden gevolgd), patiënt-controleonderzoek (studie die een groep mensen met de onderzochte ziekte/het onderzochte gezondheidsprobleem (“patiënten”) vergelijkt met een groep mensen zonder die ziekte/dat gezondheidsprobleem (“controles”));
• de bestudeerde populatie: algemene en professionele populatie, volwassen mannen;
• de vergelijkingsbasis: vergelijking van twee blootstellingsniveaus aan RF-EMV, idealiter vergelijking van een niet- of laag blootgestelde groep met een groep met hoge blootstelling;
• het soort van blootstelling: RF-EMV over het gehele frequentiebereik en alle blootstellingsniveaus;
• het type gemeten parameters: spermaconcentratie, aantal zaadcellen, morfologie (d.w.z. vorm van kop en staart), motiliteit (d.w.z. vermogen om efficiënt te bewegen), onvermogen om een vruchtbare vrouw zwanger te maken.

De selectie van de studies verliep in verschillende fasen. Eerst werden de studies geïdentificeerd in verschillende databases en vervolgens hebben verscheidene onderzoekers los van elkaar de titels en samenvattingen van die studies gelezen om diegene die niet aan de gedefinieerde onderzoekscriteria voldeden te verwijderen. De teksten van elk van de geselecteerde studies werden vervolgens in hun geheel gelezen. Deze stap werd onafhankelijk uitgevoerd door twee onderzoekers per tekst. In geval van onenigheid tussen de twee onderzoekers over de vraag of een studie aan de onderzoeks- en kwaliteitscriteria voldeed, moest een derde onderzoeker de problematische studie beoordelen en beslissen of deze al dan niet in de review moest worden opgenomen, zo nodig met de hulp van een vierde onderzoeker. Dit proces van selectie van de artikelen is een kwaliteitsgarantie die het mogelijk maakt volledig en objectief te zijn, waarbij alle bestaande studies over een bepaald onderwerp worden omvat. Opgemerkt zij dat dit selectieproces niet gebaseerd is op de resultaten, maar op de kwaliteit van de studie.

De onderzoekers hebben vervolgens de resultaten uit de studies gehaald en deze geanalyseerd op basis van meta-analysen. Dankzij een meta-analyse kunnen de resultaten die afkomstig zijn van verschillende studies worden gegroepeerd en geanalyseerd om solidere conclusies te trekken. Veel studies omvatten namelijk slechts een klein aantal deelnemers, wat de degelijkheid van de conclusies beperkt. Door de resultaten te bundelen, kan het vertrouwen in de verkregen gegevens worden vergroot.

Een ander belangrijk onderdeel van het werk van de onderzoekers was de beoordeling van het betrouwbaarheidsniveau dat aan de onderzoeksresultaten werd toegeschreven. Eerst beoordeelden de onderzoekers het risico op bias (RoB) steunend op verschillende criteria. Biases zijn systematische fouten die van invloed zullen zijn op de resultaten van een studie, zowel in positieve zin (bijv. verhoogt het effect) als in negatieve zin (bijv. vermindert het effect). Het is daarom belangrijk om hiermee rekening te houden bij de evaluatie van een studie. Om RoB te beoordelen, hebben de onderzoekers verschillende criteria in overweging genomen, bijvoorbeeld: het risico van selectievooringenomenheid (de onderzochte steekproef is niet representatief voor de te bestuderen populatie), het gebrek aan controle van storingsfactoren (parameters die de vruchtbaarheid en dus de resultaten van de studie kunnen beïnvloeden (bijv. leeftijd, etniciteit, alcoholgebruik, enz.)), de selectiviteit van de gerapporteerde resultaten (het feit dat slechts over een deel van de resultaten wordt gerapporteerd), enz. Het risico van bias werd onafhankelijk beoordeeld door twee onderzoekers met tussenkomst van een derde onderzoeker in geval van onenigheid. Aan de hand van deze beoordeling (RoB) en van andere criteria (bijv. inconsistenties, onnauwkeurigheden), wezen de onderzoekers een betrouwbaarheidsniveau toe aan de resultaten van de verschillende studies: hoog, matig, laag en zeer laag.

Slechts 9 studies konden in de review worden opgenomen: 7 daarvan beschouwden de blootstelling in de algemene bevolking en 2 beschouwden de blootstelling op het werk. De studies werden gepubliceerd tussen 1975 en 2022 en werden uitgevoerd in verschillende landen over de hele wereld (China, Verenigde Staten, Denemarken, Brazilië, Polen, Roemenië en Italië). In zes studies werd blootstelling aan RF-EMV door een mobiele telefoon beschouwd, in één studie werd blootstelling aan RF-EMV door computers en andere elektrische apparatuur beschouwd, terwijl het in een andere studie over blootstelling aan RF-EMV door radars ging. Ten slotte specifieerde één studie niet de bron(nen) van de blootstelling.

Er kon geen meta-analyse worden uitgevoerd in de beroepsomgeving en slechts vier meta-analyses konden worden uitgevoerd in verband met de blootstelling van het grote publiek voor de volgende parameters: spermaconcentratie, morfologie, motiliteit en aantal zaadcellen. De resultaten lieten geen verschillen zien in de parameters die werden bestudeerd volgens blootstelling aan EMV; ze waren niet significant en werden als zeer onzeker beoordeeld. Deze onzekerheid in het betrouwbaarheidsniveau dat aan de resultaten wordt toegeschreven, is met name het gevolg van problemen in verband met de karakterisering van de blootstelling en het gebrek aan controle voor storingsfactoren, enz. Het kleine aantal studies dat beschikbaar is in de wetenschappelijke literatuur vormt ook een limiet.

De onderzoekers bevelen aan om studies van goede kwaliteit te verrichten om de potentiële effecten van RF-EMV in de algemene bevolking en in een professionele omgeving te beoordelen.

Deze review van de literatuur en de meta-analyses zijn van goede kwaliteit en geven de stand van de huidige wetenschappelijke kennis weer met betrekking tot observationele studies naar de effecten van blootstelling aan RF-EMV op de vruchtbaarheid bij mannen.